Terwijl het gebruik van AI steeds vanzelfsprekender wordt, blijven de spelregels eromheen onduidelijk. Daarbij hebben burgers nauwelijks invloed op hoe die regels tot stand komen - en dat is problematisch. AI draait niet alleen om slimme technologie of efficiëntie, maar raakt aan diepere vragen over wat we als maatschappij eerlijk vinden en hoe we AI-systemen gebruiken. Als deze technologie steeds meer bepaalt hoe we werken, leren, communiceren en samenleven, dan moet ook de vraag centraal staan: wat voor digitale samenleving willen we? En wie bepaalt dat? 

Tot nu toe wordt AI-beleid grotendeels ontwikkeld binnen ministeries als Binnenlandse Zaken en Justitie en Veiligheid, met input van adviesraden en (directe of indirecte) invloed van de private sector. Grote technologiebedrijven bepalen in de praktijk grotendeels de koers: zij bouwen de systemen, stellen de technische standaarden en hebben via lobby en strategische samenwerkingen invloed op beleidsvorming. Overheden reageren met richtlijnen en kaders, denk aan beleidsbrieven over digitale soevereiniteit, transparantie-eisen of de Europese AI-verordening. Maar dit soort beleidslijnen zijn vaak technisch en abstract. Bovendien worden burgers hierin zelden serieus betrokken – hooguit via een online consultatie die slechts een beperkte groep bereikt. In dit geheel worden zij vooral gezien als gebruikers of consumenten, niet als medebepaler van de spelregels rondom AI.

​​Juist een technologie als AI, die diep doordringt in het publieke domein, vraagt om een fundamentele verbreding van wie mee mag praten over de richting en inrichting van het beleid. Dit vraagt om andere vormen van participatie, waarin ervaring en waarden vanuit de samenleving het vertrekpunt vormen, niet het sluitstuk.

Verhalen als ingang

In een kleinschalige verkenning verzamelde Charge de persoonlijke ervaringen van 25 deelnemers met generatieve AI. Niet via interviews of enquêtes, maar met behulp van de SenseMaker: een participatieve methode waarin mensen hun eigen ervaring verwoorden én betekenis geven. Niet alleen vertellen dus, maar ook zelf duiden. Wat raakt hen? Welke waarden staan op het spel? En wie zou dit volgens hen moeten horen?

De verhalen variëren sterk. Sommige deelnemers vertellen hoe AI creativiteit aanwakkert, kennis toegankelijk maakt en nieuwe expressievormen mogelijk maakt. Anderen benoemen hun zorgen: over het verdwijnen van vakkennis, over de echtheid van hun werk, over het verlies van autonomie. Veel mensen gebruiken AI omdat het handig is, maar ervaren tegelijk ongemak. Het gebruik wordt snel vanzelfsprekend, ‘omdat het er nu eenmaal is’, maar roept vragen op over wat dat betekent voor hun werk of hun eigen verantwoordelijkheid. Die aarzeling komt ook terug in zorgen over creativiteit: AI versnelt brainstorms en tekstproductie, maar roept vragen op over auteurschap. “Hebben wij nog zin?” vraagt iemand zich af. Er leeft een angst dat het eigen denken en schrijven langzaam naar de achtergrond verdwijnt – een sluipend verlies van autonomie en eigenaarschap. 

Vertrouwen blijkt een terugkerend thema. AI is indrukwekkend, maar maakt ook fouten, redeneert cirkelvormig of verzint bronnen. Sommige gebruikers ervaren AI als ‘te glad’, als iets dat zich moeiteloos aanpast, maar tegelijkertijd vervreemdt. Zeker bij gevoelige onderwerpen – zorg, onderwijs, therapie – leidt dat tot twijfel en terughoudendheid: kan ik deze technologie vertrouwen? Wat gebeurt er met mijn input? En wie is verantwoordelijk als het misgaat?

Heldere kaders

De verhalen laten zien dat generatieve AI allang geen toekomst meer is, maar dagelijkse realiteit. Mensen gebruiken het op werk, bij studie, bij creatieve processen – en worden daarbij geconfronteerd met ongemak en frictie. Niet als gebruikers die een handleiding missen, maar als burgers die zoeken naar grip in een veranderend speelveld.

Toch voelen veel deelnemers zich niet gehoord. Ze ervaren dat hun zorgen en inzichten nauwelijks doordringen tot de plekken waar besluiten genomen worden. De overheid wordt als afwezig gezien, politici als afstandelijk. Meer dan de helft van de deelnemers vindt dat het aan de politiek is om nu regie te nemen: niet om AI tegen te houden, maar om richting te geven en de publieke ruimte te beschermen. Met duidelijke kaders en een visie die recht doet aan wat er in de samenleving leeft. 

Die oproep vraagt om meer dan het simpelweg aanpassen van beleid.  Het is een democratische opdracht: zorg dat mensen écht invloed kunnen uitoefenen op technologie die hun leven verandert. Dat begint bij het serieus nemen van hun ervaringen. Niet met vrijblijvende inspraakavonden of consultatieformulieren, maar met nieuwe, betekenisvolle vormen van participatie.