Nieuwe media worden vaak met een flinke dosis argwaan ontvangen. Door de komst van televisie, in deze context al snel de “idiot box” genoemd, zou vorm het winnen van inhoud en diepgang verleden tijd zijn. Zelfs de boekdrukkunst riep eeuwen terug angsten op: mensen zouden zich van de meest gevaarlijke ideeën kunnen bedienen. Stel je voor!

Vrije media zijn een groot democratisch goed, en aan censuur moet je natuurlijk niet denken. Toch vind ik het goed nieuws dat de roep om Europese regulering van kunstmatige intelligentie (AI) en sociale media steeds luider wordt. Ook TNO geeft het goede voorbeeld met de ontwikkeling van een Nederlands, niet-commercieel alternatief voor generatieve AI-platforms zoals ChatGPT.

Moeten we de horrorscenario’s over de effecten van snel ontwikkelende digitale technologieën en AI dan wel serieus nemen? De kranten staan er vol mee: banen lopen gevaar, auteursrechten komen in het gedrang en ook de democratie staat onder druk door nepnieuws en bewerkte beelden. Of het nu gaat om AI die onze content personaliseert of sociale media die het publieke debat sturen: de risico’s lopen naadloos in elkaar over.

Een belangrijk verschil met boeken en televisie is dat digitale media een integraal, interactief onderdeel van onze publieke arena zijn geworden. Digitale media vormen een systeem waarbinnen mensen niet alleen nieuws consumeren, maar ook reageren, en waar politici zich tot hun achterban richten. Dit digitale marktplein is een belangrijk onderdeel geworden van het democratische systeem.

Voor filosoof Jürgen Habermas is die publieke sfeer de uitgelezen plaats om te beoordelen of de democratie kan floreren. Zijn bril geeft momenteel geen vrolijk beeld: algoritmen die – al dan niet intentioneel – groepen marginaliseren en polariserende standpunten versterken, in handen van een handjevol miljardairs die met een druk op de knop het publieke debat sturen.

Onderzoek laat zien dat dit de betrouwbaarheid en diversiteit van het publieke debat onder druk zet. Desinformatie en polarisatie dringen veel gemakkelijker de publieke arena binnen. Maar er zijn ook grote voordelen: digitalisering zorgt voor laagdrempelige toegang tot het publieke debat. Er is geen weg terug, en dat hoeft ook niet.

De weg vooruit vraagt om twee dingen: regelgeving en facilitatie. De Europese Unie dwingt al voorzichtig regels af voor toegang tot onze interne markt. Dit “Brussels effect”, gehaat door techmiljardairs, is Europa’s grootste troef. Daarnaast moet er in Europese publieke mediaplatforms geïnvesteerd worden, volwaardige alternatieven voor de krachtpatsers uit de Verenigde Staten en China, en vormgegeven op basis van publieke waarden – want dat kan ook.

Een angst bij de introductie van de televisie was dat mensen bang zouden worden van een wereld die sensationeel gevaarlijk leek. Die bias voor slecht nieuws zien we terug in de algoritmes van nu. Maar de wereld wordt pas echt gevaarlijk in samenlevingen met democratisch verval. Digitale media kunnen de democratie versterken of verzwakken, en zo het verschil maken tussen een gevaarlijke wereld en een wereld die gevaarlijk lijkt.

De fragiliteit van de democratie in het digitale tijdperk staat hoog op de onderzoeksagenda van Charge, die je hier kunt vinden.