Het definiëren van populisme is niet eenvoudig. De meest gebruikte benadering van populisme is die van de politicoloog Cas Mudde, die het omschrijft als een ‘dunne ideologie’. Volgens hem verdeelt populisme de samenleving in twee homogene en vijandige kampen: het zuivere volk en de corrupte elite. Populisten stellen dat de politiek moet uitdrukken wat het volk wil, de zogenaamde ‘volonté générale’.

Kameleon

Volgens deze definitie kun je populisme zien als een soort kameleon: het neemt de kleuren aan van de ideologie waarmee het zich verbindt. Populisme kan namelijk op zichzelf nauwelijks oplossingen bieden voor de problemen die in een samenleving spelen. Zo kleurt rechts-populisme zich met vormen van nationalisme en het beschermen van de nationale identiteit, terwijl links-populisme een socialistische tint heeft en zich richt op klassenstrijd of sociaaleconomische ongelijkheid. In Nederland komt de rechtse variant vaker voor.

Deze veranderlijkheid, die kenmerkend is voor populisme, maakt het concept moeilijk tastbaar. Wat populisten overal gemeen hebben, is dat ze de wereld reduceren tot een tegenstelling tussen het volk en de elite. Binnen die tweedeling blijft weinig ruimte over voor nuance of diversiteit. Dit zwart-witdenken maakt populisme zo krachtig: het biedt simpele antwoorden op complexe problemen.

Communicatiestijl

Hoewel Muddes definitie helpt om populisme te begrijpen, leidt de brede toepasbaarheid ook tot verwarring. Is elke kritiek op de elite populistisch? Nee. Een beetje gezonde achterdocht richting politici is eigenlijk alleen maar goed. Ook het bieden van simpele oplossingen, zoals populisten vaak doen, hoeft niet per se populistisch te zijn. Het gaat om meer dan dat.

Een andere benadering ziet populisme niet als ideologie, maar als een communicatiestijl. Hierbij ligt de focus op de manier waarop populistische retoriek wordt ingezet in toespraken en partijprogramma’s. Het maakt populisme meetbaar: onderzoekers kunnen analyseren in hoeverre politici of partijen populistische taal gebruiken. Toch schiet ook deze methode soms tekort, omdat populistische ideeën vaak subtiel verweven zitten in een bredere boodschap, waardoor ze niet eenvoudig te meten zijn.

Politieke strategie

Populisme als politieke strategie draait om het presenteren van een politieke partij of leider als de stem van het gewone volk, tegenover een vermeende corrupte elite. Het doel van de strategie is duidelijk: de stemmer mobiliseren die zich herkent in ‘het volk’ of 'de burger’ die de persoon vertegenwoordigt.

Deze politieke strategie zet twee groepen pal tegenover elkaar. Het verdeelt niet alleen de aanhangers van populistische en traditionele partijen, maar vergroot ook de kloof tussen bevolkingsgroepen. Wil je onderdeel zijn van het volk waar populisme over spreekt, dan mag je onderling weinig van elkaar verschillen, en moet je bovendien meegaan in het idee dat een kleine minderheid als zondebok is aan te wijzen. Met haar wij-zij-dynamiek ondermijnt populisme het wederzijds vertrouwen en de cohesie die van belang zijn voor een goed functionerende democratie. Het drijft burgers willens en wetens uit elkaar.

Populisme kent dus vele gedaantes. Maar zijn politicologen dan unaniem negatief over populisme? Ook dat is niet eenduidig. Zo beweren de politicologen Ernesto Laclau en Chantal Mouffe dat populisme ook begrepen kan worden als een beweging die emancipeert. Het heeft de potentie om mensen die, omwille van hun frustraties over de gevestigde politieke partijen zijn afgehaakt, weer aan boord te krijgen. Zo kan het de democratie juist versterken. Tijd om wat dieper in de verbanden tussen die twee te duiken.

Populisme in een liberale democratie

De relatie tussen democratie en populisme kent grote tegenstellingen. Enerzijds kan populisme de gebrekkige vertegenwoordiging in de representatieve democratie corrigeren, maar anderzijds morrelt het aan de spelregels van een liberale democratie. Het meerderheidsprincipe en de volkssoevereiniteit, waarop populisten zich beroepen, botsen dan met de rechten van minderheden en de fundamenten van een rechtsstaat. Het uitroepen van een crisis, om zo het parlement te omzeilen, of publieke toespelingen op de inperking van het demonstratierecht zijn hier voorbeelden van. Hoe kan het dat een ideologie die zich zo beroept op de principes van de democratie, diezelfde democratie toch ondermijnt?

Verhelderend bij deze tegenstelling is het verschil tussen democratie an sich en onze liberale vorm hierbinnen. Democratie, in zijn meest uitgeklede vorm, berust op de principes van populaire soevereiniteit – het volk regeert – en het recht van de meerderheid. De liberale democratie voegt daar wat extra ingrediënten aan toe. Zo beschermt de liberale democratie de rechten van minderheden, de rechtsstaat en de scheiding van een uitvoerende, rechtsprekende en wetgevende macht. Deze structuren voorkomen een tirannie van de meerderheid, waarin de rechten van minderheden zouden kunnen worden weggestemd. De minderheid heeft in een liberale democratie dus bestaansrecht.

Dit bestaansrecht valt niet te rijmen met hoe populisme de minderheid in de hoek zet. Door de populistische bril bekeken heeft alleen de meerderheid legitiem bestaansrecht: ‘het volk’. Daar maken minderheden geen deel van uit. Bijna paradoxaal aan dit gegeven is dat populisme nu juist de groepen mobiliseert die zich niet vertegenwoordigd voelen in de politiek. Cas Mudde beschreef deze paradox treffend: het is een illiberale maar democratische respons op ondemocratisch liberalisme. Daarmee bedoelt hij dat populisme enerzijds democratisch is, omdat het opkomt voor groepen die zich niet gehoord voelen en pleit voor een meer directe volksinvloed. Anderzijds is het illiberaal, omdat het de bescherming van minderheden, onafhankelijke instituties en fundamentele rechtsstatelijke principes onder druk zet. Waar populisme de belangen behartigt van ongehoorde groepen en zo een democratische correctie lijkt te bieden, creëert het tegelijkertijd nieuwe tegenstellingen door ‘in naam van het volk’ andere minderheden buiten te sluiten of als bedreiging te bestempelen.

De liberale democratie lijkt in de huidige tijd dus aan het kortste eind te trekken. Onderzoek bevestigt dit: populistische politici vallen inderdaad de rechtsstaat en de rechten van minderheden aan. Toch blijkt uit een enquête die in Nederland werd afgenomen dat mensen met populistische opvattingen de liberale democratie doorgaans niet afwijzen. Integendeel: veel van hen ondersteunen centrale principes van de liberale democratie, zoals vrijheid van meningsuiting, gelijke behandeling door de rechterlijke macht en het beeld van een overheid dat vaste procedures en regels naleeft. Mensen verwerpen met name de vertegenwoordiging via politieke partijen. De spanning zit dus niet in het idee van de liberale democratie zelf, maar in de manier waarop democratie functioneert.

Ruimte voor vernieuwing

Een interessante conclusie: burgers met populistische opvattingen wijzen de democratie niet af, maar willen meer democratische inspraak. Door hen actief te betrekken bij besluitvorming, kunnen vernieuwende vormen van democratie mogelijk helpen om de kloof tussen burger en politiek te verkleinen. Het is bekend dat referenda vanwege de directe vraagstelling (en beantwoording) en het karakter als ‘tegenstem’ populair zijn bij populisten. In zijn onderzoek naar populisme stelt politicoloog Kristof Jacobs, dat ook deliberatieve vormen van participatie kunnen rekenen op steun van populisten. De redenen hiervoor zijn nog niet helemaal duidelijk. Hij noemt hierbij het idee van ‘het gras is groener’: alles is beter dan wat we nu hebben. Maar hij stipt ook aan dat deliberatie in Nederland vooral op lokaal niveau plaatsvindt, waarbij de burger directer betrokken is en de onderwerpen doorgaans minder ideologisch gekleurd zijn. Al met al suggereert dit dat democratische vernieuwing, mits goed vormgegeven, een rol kan spelen in het herstellen van vertrouwen en het versterken van de band tussen burgers en politiek.

Hoewel populisme en de liberale democratie theoretisch gezien onverenigbaar lijken, blijkt de relatie tussen burgers met populistische opvattingen en democratische principes in de praktijk een stuk genuanceerder. Hoewel populisme voor problemen zorgt in het politieke systeem, laten onderzoeken ook zien dat veel van deze burgers democratische kernwaarden onderschrijven. Dit biedt ruimte voor vernieuwing. Door te experimenteren met nieuwe vormen van directe inspraak, zoals burgerberaden, kunnen andere manieren gevonden worden om het vertrouwen in de liberale democratie te herstellen.